“Zamelen we geld in en nemen we boeken mee voor het schooltje? Dat gebruiken ze daar in Afrika vast nog.”
“Kijk daar, die hutjes. Dat die mensen nog altijd zo leven.” “Dat daar is geen echte Masai: die heeft een horloge aan en heeft een gsm. Die heeft zich voor ons verkleed.”
Tekst: Mitte Scheldeman
Foto’: Mitte Scheldeman tenzij anders vermeld
Dekoloniseren in de samenleving
Nadia Nsayi beschrijft in haar boek “Dochter van de dekolonisatie” hoe onze samenleving doordrongen is van koloniale mens- en denkbeelden, bewust en onbewust. Als kind van zowel de witte als de zwarte leefomgeving vertelt ze hoe ze opgroeit in de Vlaamse gemeente Landen en in Franstalig Brussel. Fantastisch, vind ik, hoe ze je door haar persoonlijke aanpak, genuanceerde en verbindende vertelstijl, als lezer meeneemt en overtuigt van haar constructieve boodschap om onze publieke ruimte, ons onderwijs en onze mindset in België te dekoloniseren
En dat dekoloniseren vergt een intens proces, althans bij mij toch. Het is ons door onze ouders, kennissen, media en samenleving impliciet en expliciet met de paplepel ingegeven dat kleur, cultuur, afkomst en religie gepaard gaan met bepaalde superieure of inferieure waarden. Hoe bewuster ik me word van deze onbewust ingebakken percepties, hoe meer ik voorbeelden tegenkom in mijn dagdagelijkse realiteit en hoe meer ik overtuigd raak van het belang van dit dekoloniseringsproces.
Waarom gebruiken veel witte mensen in mijn omgeving verkleinwoorden als we het over een huis of school hebben in sub-Saharisch Afrika? Is een ‘hut’ soms minder huis? En een ‘schooltje’ minder school? Waarom hoor ik het woord Afrika gebruikt worden alsof het een land is, terwijl het een continent is bestaande uit een variëteit aan landen en diverse culturen? Landen, die bovendien artificieel gecreëerd zijn door Europese mogendheden, zonder enig respect voor historische, ethnische en culturele criteria. Waar halen wij, witte burgers, het recht vandaan om zelfs het gesprek niet te willen aangaan wanneer zwarte medeburgers, vragen om iets te veranderen aan de Sinterklaastraditie? Medeburgers die door onze voorouders zijn onderdrukt, bestolen en behandeld als slaven, en door onze huidige maatschappij nog steeds op directe en minder directe manieren worden onderdrukt.
Het dekoloniseringsproces start bij het onderwijs en de media die tot de dag van vandaag erg eurocentrisch zijn. Boeken op de middelbare school zijn nog steeds bijna uitsluitend door Westerse schrijvers geschreven. We leren over de Grieken en de Romeinen, maar niet over bijvoorbeeld de Congolezen die meevochten in de wereldoorlogen. Ik leerde het laatste pas op mijn 21ste in mijn masterjaren bij historicus Zana Etambala, mijn eerste en enige zwarte professor. Wanneer m’n boeken bovendien versleten zijn, deel ik ze graag uit in “Afrika”. Maar wat hebben de gebruikers aan boeken die niet gecontextualiseerd zijn? Een interessante Tedtalk die ik hierover luisterde is ‘The danger of a single story’ van Chimamanda Ngozi Adichie. Zij beschrijft hoe ze als kind in boeken las over de seizoenen waar winter en sneeuw onderdeel waren van het leven en het eten van appels die goed zijn voor de gezondheid, maar die ze niet kende als fruitsoort.
Dekoloniseren op reis
Wanneer we als whities op reis gaan, zijn de rollen in theorie omgedraaid, maar in de praktijk durven we onszelf dikwijls meer vrijheden toeschrijven. Wat bijvoorbeeld met onze eigen klederdracht en ontblote schouders in warme landen? Alcoholgebruik in moslimlanden? Stellen we voor onszelf dezelfde eisen qua integratie voorop als diegene die we aan nieuwkomers en oudkomers in ons land stellen?
Bovendien zien we het beeld dat we hebben over “Afrika”, graag bevestigd. We trekken foto’s van de stereotype beelden zoals wij ze kennen wanneer we op reis gaan, en delen geen foto’s van moderne gebouwen in steden. Een Masai die in een ‘hut’ woont en in traditionele klederdracht rondloopt is romantisch en exotisch. Foto click. Heb je toestemming gevraagd? We bezoeken de Masai alsof deze in een human zoo woont. Tegelijkertijd zorgt deze commercialisering van cultuur en community tourisme voor een soms broodnodig inkomen. Een interessant artikel hierover is Ethnicity Inc. Wanneer deze Masai vervolgens zijn horloge bovenhaalt en een telefoontje pleegt, klopt dit niet met ‘ons’ beeld en is deze daarom nep en verkleed. Een paradox met de visie op integratie. Of kunnen traditioneel en modern soms niet samengaan? En willen we naar een homogene cultuur waar iedereen hetzelfde denkt, doet en zich kleedt?
Als reisbegeleider bij Joker, probeer ik deelnemers niet enkel te laten kennismaken met natuur en cultuur, maar probeer ik hierover eveneens mezelf en de groep te doen reflecteren. Ik geloof dat grenzen verleggen niet enkel fysiek is, maar eveneens intercultureel en mentaal. Ik probeer het goede voorbeeld te stellen aan deelnemers door mezelf enkele woorden van de taal eigen te maken om het ijs te kunnen breken met begroetingen. Mensen respectvol te benaderen vanuit een leergierigheid en openheid, eerder dan beoordelend of veroordelend. Niet louter te observeren en te ‘clicken’, maar vanuit verwondering elkaar te leren kennen. Daarnaast probeer ik een bruggenbouwer te zijn tussen inwoners en reisdeelnemers door hen te stimuleren zelf vragen te stellen en dit niet altijd via mij te laten passeren.
Dekoloniseren op het werk
De Oegandese Instagram-pagina die me helpt bij het leren kennen van de uitdagingen waar onze samenleving voor staat, is @NoWhiteSaviors. Onszelf en onze eigen denkbeelden en reflexen in vraag stellen voelt niet altijd even comfortabel aan. Hun tagline is dan ook:
“If you are not uncomfortable, you’re not listening”.
De pagina is een aanrader voor elke reisbegeleider die door dit artikel geprikkeld wordt. Want elke reisbegeleider en zijn groep spelen een rol in de (stereotype) beeldvorming over het land waar we op bezoek gaan. Niet enkel in de verhalen die we vertellen wanneer we thuiskomen, maar ook in de posts die we delen op onze sociale media. Een valkuil is om (onbewust) bij te dragen aan ‘koloniale’ beelden en witte superioriteitsgevoelens, bijvoorbeeld door steeds de witte bezoeker centraal te zetten in de foto, zwarte mensen gebruiken als foto props, enkel foto’s tonen van traditionele dorpen en niet van supermoderne steden etc.
Ik geloof dan ook in bewustwording als eerste stap. Een hands-on werkboek dat me hierbij helpt is online beschikbaar via www.meandwhitesupremacybook.com. Verder geloof ik dat contact en samenwerken met mensen van andere culturen en kleuren stereotype denkbeelden kan doorbreken.
Eind november vertrok ik voor twee jaar via het junior programma van het Belgische ontwikkelingsagentschap Enabel naar Oeganda. Bij mijn aankomst, vond ik het belangrijk de partners waarmee en de context waarin ik ging werken eerst te leren kennen alvorens tot actie over te gaan. Dit deed ik onder andere door samen met hen een training te volgen en hen enkele malen op rij te bezoeken. Door die groeiende vertrouwensband, komen we samen gemakkelijker tot nieuwe inzichten en oplossingen. Doordat partners het stuur in handen houden en ik een rol krijg als facilitator, bouwen we aan initiatieven die matchen met de context. In de communicatie die ik over activiteiten voer, kies ik bewust voor foto’s waar ik als witte persoon niet centraal sta en gebruik ik een empowerende schrijfstijl. Daarnaast probeer ik tijdens deze processen voldoende te reflecteren, maar ook niet te verlammen. Ik treed in dialoog bij vragen of onduidelijkheden, en kan dit iedereen aanraden want dit is ongelofelijk leerrijk.
Hoe zit dat met de Belgische locals?
Ik dank Nadia Nsayi voor de feedback die ze heeft gegeven om dit artikel te laten groeien. Zo had ik onder andere doorheen het artikel verwezen naar ‘locals’ en ‘lokale taal’. Ze stuurde me: ‘Er wordt toch ook niet naar het Nederlands gerefereerd als lokale taal? Of naar Belgen als locals op eigen bodem?’ Daarnaast wees ze me op het gebruik van ‘we’. Wie zijn wij versus zij? Over welke witten/zwarten hebben we het? Wie herkent zichzelf wel/niet als reisbegeleider? Wie herkent uitspraken van zijn/haar deelnemers wel/niet? Ongetwijfeld zijn er reisbegeleiders die minder in de white supremacy valkuilen vallen en waarvan anderen, waaronder ikzelf, nog veel kunnen leren. Ik heb niet de bedoeling iedereen over een kam te scheren, noch te polariseren. Mijn dekoloniseringsproces is immers nog steeds work in progress. Hopelijk inspireren deze schrijfsels in ieder geval om met deze thematiek aan de slag te gaan voor zij die hier niet mee vertrouwd zijn.
8 tips voor dekolonisering
Sebastian van Hoeck van het Universitaire centrum voor ontwikkelingssamenwerking - UCOS - geeft je deze tips mee:
Foto's
