Ik ben Michiel Pauwels, 23 jaar en al enige tijd fervent lezer van het magazine De Karavaan. Na mijn recente ervaringen tijdens mijn masteropleiding in sustainable development waarbij ik drie maanden in Rwanda heb doorgebracht, ben ik nu zelf in de pen gekropen. Tijdens deze periode liep ik stage bij ENABEL, de Belgische federatie voor ontwikkelingssamenwerking. Een van de activiteiten waar ik in mijn vrije tijd aan heb deelgenomen, was Umuganda, de maandelijkse verplichte gemeenschapsdienst in Rwanda. Graag neem ik jullie mee naar mijn ervaringen in “het land van de duizend heuvels”.
Tekst & foto's: Michiel Pauwels
Mwaramuzi Michiel! Het is 7u30 op een zaterdagochtend en Vincent, mijn Rwandese stagementor bij ENABEL, begroet me enthousiast bij het instappen van de witte Land Cruiser. De anders zo drukke straten in Kigali liggen er verlaten bij. Geen claxonnerende motorrijders of luid roepende marktkramers te bespeuren in de hoofdstad van Rwanda. Vandaag is het immers Umuganda. Op de laatste zaterdag van elke maand wordt er in de voormiddag over heel het land niet gewerkt en komen mensen bijeen voor de maandelijkse, verplichte gemeenschapsdienst. Tijdens deze voormiddagen worden wijken opgeruimd en worden allerlei projecten ondernomen om de leefomstandigheden van de inwoners te verbeteren. Uit nieuwsgierigheid naar hoe Umuganda precies in elkaar zit en of het al dan niet bijdraagt aan het positieve imago dat Rwanda vandaag heeft, neem ik met een tiental collega’s van ENABEL deel aan de nationale Umuganda in Kigali.
Plant een boom, red de toekomst
Zo bevind ik me op zaterdagvoormiddag onder een brandende zon in de Kigali Economic Zone, een opkomende economische wijk die van Kigali het Singapore van Afrika beoogt te maken. Emmanuel, één van de gemeenschapsleiders en mede-coördinator van het project, begroet ons met een brede glimlach. Hij brieft ons over de activiteit van de dag: 10.000 inheemse bomen planten op een braakliggende heuvel met als doel de bodemerosie te verminderen en klimaatverandering tegen te gaan. Dit project is een bijzondere Umuganda, want het markeert de start van het bosplantseizoen in Rwanda dat de slogan draagt: "Plant een boom, red de toekomst".
Met een spade en een boompje in de aanslag baan ik me een weg tussen de honderden participanten die afgezakt zijn naar de buitenwijken van Kigali om samen bomen te planten. Ik sla een babbeltje met enkele Rwandese collega’s van ENABEL en pols bij de lokale bewoners over hun ervaringen met Umuganda en de impact ervan op hun gemeenschap. Zo ontdek ik dat Umuganda niet alleen een praktische manier is om de stad schoon te maken en infrastructuurprojecten uit te voeren, maar ook een belangrijke sociale functie heeft. Door samen te werken aan gemeenschapsprojecten om de stad te verbeteren, versterkt Umuganda de cohesie en het gevoel van solidariteit onder de bewoners. Als voorbeeld vertelt Vincent dat hij samen met zijn gezin de drijvende kracht is in de bouw van een nieuwe lagere school in zijn woonwijk. De vorige school had immers schade opgelopen door een hevige stortbui, waardoor leerlingen van de omgeving tijdelijk niet naar school konden gaan.
"Umuganda versterkt de cohesie & het gevoel van solidariteit onder de bewoners. Het is een krachtig instrument om gemeenschappen samen te krijgen en burgerparticipatie te vergroten."
Kritische stemmen
Toch rijzen er ook kritische stemmen over het nut en de intrinsieke doelen van Umuganda. Eén van de kritieken die geuit wordt, is dat Umuganda verplicht wordt gemaakt en dat niet iedereen gelijkwaardig kan deelnemen. Zo worden bijvoorbeeld mensen die werken in de formele sector soms vrijgesteld, terwijl mensen die in de informele sector werken vaak wel worden verplicht om deel te nemen. Wie niet deelneemt, riskeert een boete. Vooral de jongere bevolking heeft zijn bedenkingen bij Umuganda, zo vertelt Ennock, een 23-jarige student aan de universiteit van Kigali.
Hoewel hij toegeeft dat Umuganda zeker heeft bijgedragen aan het samenbrengen van mensen met verschillende achtergronden en de sociale cohesie tussen gemeenschappen heeft bevorderd in de periode na de genocide, merkt hij op dat de bereidheid om maandelijks deel te nemen afneemt onder zijn leeftijdsgenoten. ‘Er hangt een ouderwetse sfeer rond de activiteiten, en het zou helpen als er specifieke Umuganda’s voor jongeren zouden worden opgericht waarbij de projecten afgestemd worden op hun interesses.’ Daarnaast bestaat de indruk dat belangrijke politieke figuren Umuganda in de eerste plaats gebruiken om hun reputatie te verbeteren en hun politieke agenda’s te promoten. Dit laatste blijkt ook uit mijn eigen ervaring wanneer na afloop alle deelnemers verzamelen voor enkele politieke toespraken van de burgemeester van Kigali.
Een voorbeeld voor anderen?
Wanneer we tegen de middag terug naar Kigali rijden, realiseer ik me dat Umuganda, ondanks alle kritiek, een krachtig instrument is om gemeenschappen samen te krijgen en burgerparticipatie te vergroten. Deze Rwandese traditie kan dienen als een model voor andere steden en landen om een positieve maatschappelijke verandering te bewerkstelligen door middel van gemeenschapsopbouw. Toch blijft de vraag in mijn hoofd spoken of deze soort opgelegde gemeenschapsprojecten, hoewel goedbedoeld, effectief zijn in het bereiken van de doelen van duurzame ontwikkeling of louter verdoken propaganda zijn van lokale politici.
Hoe dan ook, ik betwijfel of ik mijn vrienden in België (en mezelf) zover krijg om op zaterdag voor dag en dauw op te staan om enkele bomen te planten.
Ontstaan van Umuganda
Umuganda betekent in de lokale taal, het Kinyarwanda, ‘het samenkomen met een gemeenschappelijk doel’ en is een belangrijk onderdeel van de Rwandese cultuur, waarvan de wortels teruggaan tot de prekoloniale tijd, toen mensen enkele dagen per week samenwerkten aan gezamenlijke projecten zoals het bouwen van huizen, wegen en bruggen.
Helaas kreeg Umuganda in de aanloop naar de genocide tegen de Tutsi’s in 1994 een duistere kant. De toen nog wekelijkse bijeenkomsten werden gebruikt om Hutu’s te mobiliseren voor de genocide en haatzaaiende taal te verspreiden over de Tutsi’s in de omgeving. Onder president Kagame werd in 2009 opnieuw volop ingezet op de organisatie van Umuganda. Deze keer met het oog op het herstel van een geslagen en verdeeld land, om zowel de oude als nieuwe breuklijnen, voortvloeiend uit de genocide, aan te pakken. Voor Rwandezen tussen de 18 en 65 jaar is deelname aan Umuganda verplicht. Toeristen en expats worden aangemoedigd om vrijblijvend deel te nemen.
Dit artikel verscheen in De Karavaan juli 2023.
